«ارائه و اعتبارسنجی مدل مفهومی رفتار اجتناب مالیاتی بر اساس نظریه‌های اقتصاد رفتاری: یک مطالعه تجربی در ایران»

چکیده

در دهه‌های اخیر، رفتار مالیاتی مودیان به‌عنوان یکی از چالش‌های بنیادین در بهبود کارایی نظام مالیاتی کشورها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این میان، رویکردهای اقتصاد رفتاری با تکیه بر عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و شناختی توانسته‌اند ابعاد پنهان و غیرمادی تصمیمات مالیاتی را آشکار سازند. پژوهش حاضر با هدف ارائه و اعتبارسنجی یک مدل مفهومی از رفتار اجتناب مالیاتی مودیان، به بررسی نقش مؤلفه‌هایی نظیر سوگیری‌های شناختی، هنجارهای اجتماعی، ادراک عدالت مالیاتی، اعتماد به نظام مالیاتی و تمایل به ریسک پرداخته است. این پژوهش به روش آمیخته انجام شده است. در فاز کیفی، با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته و کدگذاری باز و محوری، مقوله‌های اصلی شناسایی شدند. سپس در فاز کمی، مدل مفهومی طراحی‌شده بر پایه نظریه‌های اقتصاد رفتاری، از طریق تحلیل عاملی تأییدی (CFA) و مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) مورد آزمون قرار گرفت. جامعه آماری شامل مودیان مالیاتی در ایران بود که نمونه‌گیری در فاز کمی به‌صورت تصادفی طبقه‌ای انجام شد. یافته‌ها نشان داد که متغیرهای مورد بررسی اثر معناداری بر رفتار اجتناب مالیاتی دارند و مدل طراحی‌شده از برازش مطلوبی برخوردار است. بر اساس نتایج، توجه به ابعاد نرم‌افزاری مانند هنجارهای اجتماعی و اعتماد نهادی در سیاست‌گذاری مالیاتی، می‌تواند موجب افزایش تمکین مالیاتی و کاهش رفتارهای اجتنابی شود. این پژوهش می‌تواند مبنایی برای اصلاح سیاست‌های مالیاتی با نگاه رفتاری در نظام مالیاتی ایران فراهم آورد.